แก่งหลวงเป็นแก่งหินในแม่น้ำยมที่อยู่ในบริเวณเมืองโบราณศรีสัชนาลัย ในเขต อ.ศรีสัชนาลัย จ.สุโขทัย เกิดจากแม่น้ำไหลผ่านแนวภูเขาที่เป็นพนังหินควอรตซ์ วางตัวขวางกั้นแม่น้ำที่เป็นเสมือนเขื่อนกั้นแม่น้ำยม เกิดเป็นแอ่งน้ำธรรมชาติยามฤดูแล้ง ในภายหลังมีการระเบิดแก่งเป็นช่องทางให้ซุงผ่าน จากแก่งหลวงตามแม่น้ำยมไปทางตะวันออกประมาณ 3 กิโลเมตร เป็นที่ตั้งของวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ แนวแม่น้ำยมโค้งตวัดอ้อมกลับมาทางตะวันตก แล้วเปลี่ยนทิศไหลลงทางใต้ กัดแผ่นดินคอดกิ่วมีรูปร่างโค้งงอ
ข้อมูลจากภาพถ่ายดาวเทียมไทยโชตแสดงให้เห็นลักษณะภูมิประเทศบริเวณเมืองโบราณศรีสัชนาลัย ตั้งอยู่บนฝั่งตะวันตกของแม่น้ำยม มีภูเขาเป็นแนวโค้งโอบล้อมเป็นกำแพงธรรมชาติด้านตะวันตกและแนวแม่น้ำยมทางตะวันออก นับได้ว่าเป็นชัยภูมิสร้างเมืองธรรมชาติที่ดีที่สุดแห่งหนึ่งในประเทศไทย บริเวณเมืองโบราณศรีสัชนาลัยมีผู้คนอาศัยอยู่มายาวนานในบริเวณที่ราบที่มีแม่น้ำและภูเขาล้อมรอบ คูกำแพงเมืองซึ่งสร้างขึ้นภายหลังขุดล้อมรอบเป็นรูปเหลี่ยม ติดแม่น้ำยมบริเวณแก่งหลวงและขุดล้อมเขาพระศรีให้อยู่ภายในคูเมือง วัดพระศรีรัตนมหาธาตุเป็นส่วนของเมืองเก่า สร้างตรงแผ่นดินที่แม่น้ำยมโอบ ล้อม ปัจจุบันแนวแม่น้ำยมโค้งตวัดกัดเซาะฝั่งแม่น้ำจนบริเวณนี้คอดกิ่ว ธรณีสัณฐานแบบสันฝั่งแม่น้ำใช้เป็นที่สร้างบ้านเรือนอยู่อาศัยตลอดสองฝั่งแม่น้ำยม ด้านเหนือของตัวเมืองโบราณมีแนวคลองหนองขามเชื่อมต่อกับคูเมืองด้านเหนือ

ที่มา: หนังสือธรณีสัณฐานประเทศไทยจากห้วงอวกาศ